prof. zw. dr hab. Agnieszka Ogonowska
literaturoznawca, filmoznawca, medioznawca, kulturoznawca, adiunkt w Katedrze Literatury XX wieku Instytutu Filologii Polskiej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Absolwentka psychologii klinicznej dzieci i młodzieży.
Przedmiotem wykładu są patologiczne formy korzystania z mediów (zwane również uzależnieniami medialnymi) oraz patologie sieci (cyberprzemoc, agresja internetowa).
Nowe (interaktywne) media – głównie Internet i telefonia komórkowa – umożliwiające nieustanny kontakt i komunikację online (często w czasie rzeczywistym) dla wielu użytkowników okazały się na tyle atrakcyjne, że całkowicie wypełniły ich świat życia,
nie pozostawiając czasu na inne formy aktywności w środowisku offline. Sytuacja ta przynosi tak samo poważne negatywne konsekwencje jak uzależnienia od substancji psychoaktywnych (alkoholu, nikotyny, leków, „dopalaczy”), czyli porównywalne do takich nałogów, które bezpośrednio (chemicznie) oddziałują na centralny układ nerwowy człowieka. Patologiczne korzystanie z mediów także wpływa na poziom neuroprzekaźników, gdyż zachowania nałogowe cechuje powtarzalność; mózg więc „przyzwyczaja” się do określonego poziomu endorfin, co motywuje człowieka do powtarzania określonych zachowań medialnych, które wywołują te procesy neurochemiczne wewnątrz ludzkiego organizmu.
Patologiczne formy korzystania z mediów nie tylko stają się coraz bardziej powszechne, ale – podobnie jak substancje psychoaktywne – oddziałują niekorzystanie na struktury mózgu, np. prowadząc do zaniku połączeń neuronalnych, które przez dłuższy okres czasu
nie są aktywizowane. Z drugiej strony, obserwujemy pewien niedorozwój tych struktur mózgowych, które normalnie są aktywizowane podczas bezpośredniej komunikacji z drugim żywym człowiekiem (np. struktury układu limbicznego), lecz wobec braku takich doświadczeń – przestają one funkcjonować ‘standardowo’. Zastępowanie bezpośrednich interakcji przez komunikację zapośredniczoną prowadzi również do wielu szkód zdrowotnych i psychologicznych (np. problemów z koncentracją, z zasypianiem, z zapamiętywaniem informacji, wywołuje obniżony nastrój, prowadzi do depresji i myśli samobójczych), społecznych (np. dochodzi do zawężenia kręgu znajomych wyłącznie do środowiska online), zawodowych (np. obserwuje się brak rozwoju zawodowego, obniżenie motywacji do pracy), szkolnych (np. absencja, przerywanie nauki i brak motywacji do jej kontynuowania).
Patologiczne użytkowanie mediów ma charakter demokratyczny, tzn, iż, podobnie jak uzależnienia od substancji psychoaktywnych, dotyka wszystkie grupy społeczne (wiekowe, zawodowe), i pociąga za sobą wiele szkód psychicznych, społecznych i materialnych zarówno dla samego uzależnionego, jak również dla jego rodziny i otoczenia. W szerszej perspektywie – działa to na szkodę całego społeczeństwa, które musi ponosić koszta nie tylko leczenia osób uzależnionych, lecz także konsekwencje ich braku na rynku pracy i edukacji oraz kluczowych sferach życia społecznego.
Choć w podręcznikach do diagnozy psychologicznej nie widnieje osobna jednostka chorobowa – „uzależnienie medialne”, to – z uwagi na fakt – iż mechanizmy i skutki patologicznego użytkowania mediów przypominają nałóg, bardzo często pojawiają się w literaturze przedmiotu kategorie – „cybernałóg” czy „uzależnienie medialne”; terminy te występują także w polskich badaniach oraz analizach związanych z tą tematyką.
Patologiczne użytkowanie mediów mogą mieć charakter pierwotny lub lub wtórny. Prawidłowe rozpoznanie określonego typu odgrywa istotną rolę w procesie terapii.
W pierwszym przypadku, potencjalnie uzależniające mogą być cechy samego medium,
np. właściwości telefonu komórkowego lub gry sieciowej, które wymagająca ciągłego uczestnictwa w – zapośredniczonych przez medium – formach komunikacji społecznej.
W drugim – patologiczne użytkowanie określonego medium jest formą ucieczki od realnych problemów (zdrowotnych, rodzinnych, szkolnych, zawodowych, etc.). Środowisko medialne w tym drugim przypadku staje się alternatywnym środowiskiem aktywności, głównie społecznej, co w sposób naturalny pogłębia problemy wyjściowe związane ze światem offline.
Oprócz tych podziałów wyróżnia się także niespecyficzne formy patologicznego korzystania z mediów; stwierdza się ich występowanie wtedy, gdy zachowania jednostki dotyczą wszystkich aplikacji i usług oferowanych przez konkretne medium lub różne media. Za specyficzne formy z kolei uznaje się takie postaci patologicznego korzystania z mediów,
w których człowiek jest uzależniony od konkretnych usług i aplikacji (np. wyłącznie gier sieciowych lub e-hazardu). Przedmiotem wykładu będą: geneza i formy uzależnień medialnych oraz profilaktyka i ich leczenie.